Dạo bước từ cây cầu Vô Tình (thị trấn Cổ Lễ, Trực Ninh)
khoảng 500m đã dần cảm nhận được âm thanh lao động của làng nghề. Đó là tiếng
thoi đưa rộn rã, tiếng lạch cạch của những guồng quay tơ…
Một thời thịnh vượng
Ngay tại cổng làng Cổ Chất, đón tôi là một phụ nữ nhỏ bé,
dáng vẻ nhanh nhẹn. Trên đường tham quan làng lụa, chị Minh Hải - Giám đốc HTX
lụa Cổ Chất (thôn Cổ Chất 1, xã Phương Định, huyện Trực Ninh) hào hứng kể
chuyện.
Nghề ươm tơ dệt lụa gắn liền với người dân
làng Cổ Chất từ bao đời nay.
Từ thời nhà Trần, làng lụa Cổ Chất đã được biết đến với
nghề chăm tằm ươm tơ, cung cấp nguyên liệu cho các làng dệt Cự Trữ, Nhự Nương
và các vùng lân cận.
Nghề ươm tơ của làng phát triển mạnh nhất từ sau khi thực
dân Pháp thực hiện cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất (năm 1897), Cổ Chất
nói riêng và Trực Ninh nói chung lúc đó trở thành vùng vành đai nguyên liệu
cung cấp cho Công ty Bông Vải Sợi Bắc Kỳ.
Tơ tằm Cổ Chất khi đó nổi tiếng đến mức giới tư bản Pháp
đã cho xây dựng một nhà máy ươm tơ ngay ở làng Cổ Chất nhằm mục đích khai thác
kỹ năng lao động của những người dân bản địa cũng như tiềm năng của vùng dâu
tằm dọc bờ sông Ninh.
Đó cũng là thời kỳ “hoàng kim” của tơ tằm Cổ Chất. Thương
nhân, buôn lái trên tàu thuyền ở khắp các nơi nườm nượp đổ về Cổ Chất để thu
mua tơ đem bán ở bến Đò Chè - một khu cảng sầm uất, nhộn nhịp của Nam Định thời
kỳ trước năm 1945.
"Từ bé đã thắc mắc sao nhiều người vác máy ảnh tới
làng mình lang thang thế nhỉ? Rồi người nước ngoài thấy cái gì hay ở làng mình
mà họ đi xa như thế để về thăm cái làng bé tẹo vậy?... Lúc hiểu ra thì tất cả
chỉ còn trong ký ức. Giờ chỉ mong gặp lại họ để xin ít tư liệu quý giá ấy. Nhớ
lắm...", chị Hải nhớ lại.
Cũng giống như nhiều làng nghề truyền thống khác, nghề tơ
lụa làng Cổ Chất cũng không tránh khỏi tình trạng bị mai một khi mà “lụa ngoại”
du nhập tràn lan với giá thành rẻ hơn, màu sắc cũng như sản phẩm đa dạng đe doạ
tới sự “sinh tồn” của tơ truyền thống. Hơn nữa, thế hệ con cháu không mặn mà
trong việc nối nghiệp cha ông để lại.
“Hầu hết giới trẻ trong làng không muốn theo nghề của cha
mẹ bởi công việc sản xuất thủ công vất vả mà thu nhập không cao. Trước đây, tất
cả các hộ trong làng đều làm nghề ươm tơ, nhưng hiện nay cả làng chỉ còn gần 30
hộ còn giữ được nghề của cha ông”, chị Hải bùi ngùi.
Mang sức trẻ vào làng nghề truyền thống
Với chị Hải, “con tằm, lá dâu” cùng tiếng khung cửi lách
cách đã in sâu vào trong tâm trí chị từ những ngày thơ bé. Chính vì lẽ đó đã
khiến chị đau đáu một nỗi niềm mong mỏi "sợi tơ được nối dài cho những thế
hệ mai sau".
Chị Hải luôn đau đáu một nỗi niềm mong mỏi
"sợi tơ được nối dài cho những thế hệ mai sau".
Nhớ tới lời dạy của các thế hệ đi trước, “một lá dâu là
xâu tiền”, “con tằm ăn lá nhả vàng”, nếu biết giữ gìn nó sẽ cho mình sợi tơ
vàng. Sợi tơ vàng sẽ giúp cho người quay tơ, người dệt cửi, tạo ra rất nhiều
công việc cho người lao động địa phương, chị đã mạnh dạn xây dựng một hướng đi
mới cho người dân làng Cổ Chất.
“Nhận thức xu hướng xanh ngày càng rõ nét, trong đó chất
liệu lụa tự nhiên sẽ ngày càng phổ biến trong thời trang và được sự ủng hộ.
Cùng với đó, được sự giúp đỡ nhiệt tình của cán bộ Liên minh HTX Việt Nam,
tháng 11/2021, tôi đã quyết định thành lập HTX lụa Cổ Chất. HTX là nơi quy tụ
những nghệ nhân lành nghề từ 11 hộ gia đình còn gìn giữ được kỹ thuật ươm tơ cổ
truyền”, chị Hải chia sẻ.
Với định hướng tạo nên các sản phẩm lụa cao cấp để chinh
phục người yêu lụa tại Việt Nam và từng bước chinh phục người yêu lụa trên toàn
thế giới, chị Hải đã cùng với những người thợ tâm huyết nghiên cứu thị trường,
tìm tòi, ứng dụng công nghệ hiện đại kết hợp với kỹ thuật truyền thống cho ra
đời các sản phẩm lụa cao cấp, đồng thời cung cấp nguyên liệu chất lượng cao cho
các thương hiệu thời trang trong nước và quốc tế.
Đặc biệt, thương hiệu Lụa Cổ Chất (Chất Silk) đã được chị
đề xướng và quảng bá rộng rãi với mục tiêu bảo tồn phương thức sản xuất xưa và
đề cao kỹ thuật ươm tơ đã được truyền dạy qua 16 đời của các nghệ nhân làng tơ
Cổ Chất.
Đáng mừng, sản phẩm vải tơ tằm thủ công truyền thống Chất
Silk của HTX Lụa Cổ Chất đã đạt chuẩn OCOP hạng 4 sao, chắp cánh cho thương
hiệu tơ lụa Cổ Chất ngày càng được nhiều người biết tới.
“Điều này rất ý nghĩa bởi nó giúp bản thân tôi nói riêng
cũng như những người dân Cổ Chất nói chung có thêm động lực để tiếp tục bảo tồn
và phát triển nghề truyền thống đáng tự hào này”, chị Hải phấn khởi.
“Chắp cánh” cho thương hiệu bay xa hơn
Để góp phần gìn giữ và phát triển nghề tơ lụa truyền
thống, một số thành viên HTX hiện đã chủ động đầu tư máy móc, ứng dụng công
nghệ hiện đại vào công đoạn se tơ, dệt lụa, cho năng suất và thu nhập cao hơn.
Nhưng dù làm theo phương pháp thủ công hay đầu tư máy
móc, nhà xưởng hiện đại để sản xuất, với sự cần cù, đôi tay khéo léo của các
nghệ nhân đều tạo ra sản phẩm chất lượng tốt. Sợi tơ thanh mảnh nhưng rất bền
đẹp, màu sắc tươi sáng.
Gần đây, làng nghề Cổ Chất còn là điểm thăm quan, trải
nghiệm của khách du lịch trong và ngoài nước. Những ngày cuối năm, về thăm ngôi
làng cổ xinh đẹp này, du khách sẽ được chiêm ngưỡng khung cảnh vừa nhộn nhịp,
hối hả, vừa yên bình, thơ mộng. Trong những xưởng kéo tơ, các bà các chị miệt
mài làm việc trong màn khói bốc nghi ngút từ nồi nước luộc kén. Kén tằm cho vào
nồi được khỏa liên tục thi nhau nhảy lên bàn kéo sợi. Những sợi tơ len lỏi chui
qua một lỗ nhỏ rồi cuốn mình vào guồng đang quay tít.
Ấn tượng nhất là hình ảnh những bó tơ vàng, tơ trắng óng
ả phơi trên những thanh sào tre. Tại đây, du khách sẽ được tận tay sờ vào những
sợi tơ để cảm nhận và tận mắt ngắm nhìn những người thợ thủ công đang dệt lụa
trên những khung cửi gỗ thô sơ có tuổi thọ hàng trăm năm.
Cùng với đó, du khách có thể ghé qua tiệm lụa Chất Silk
của HTX Lụa Cổ Chất để tìm cho mình những sản phẩm lụa cao cấp, nguồn gốc rõ
ràng, có tính thẩm mỹ cao nhưng cũng thật gần gũi và xinh xắn trong từng món đồ
bình dân và quen thuộc như: sản phẩm tơ tằm làm đẹp và dùng trong nhà tắm, phụ
kiện từ tơ tằm, sản phẩm dùng cho phòng ngủ, chất liệu may mặc, thiết kế thời
trang...
“Thật và chất là cảm nhận đầu tiên khi cầm trên tay các
sản phẩm vải và vải nái Cổ Chất. Khi đã gắn bó và sử dụng lâu dài, sản phẩm còn
mang lại trải nghiệm khác biệt, đó là cảm giác hoà mình với thiên nhiên, nhẹ
nhàng, thuần khiết và đặc biệt là cảm giác xưa cũ rất riêng. Hầu hết các sản
phẩm vải tơ tằm của Chất Silk chỉ có thể sản xuất theo phương thức thủ công
truyền thống”, chị Hải chia sẻ.
Thật và chất là cảm nhận đầu tiên khi cầm trên
tay các sản phẩm vải và vải nái Cổ Chất.
HTX cũng đã chủ động tiếp cận đưa các sản phẩm của mình
lên sàn thương mại điện tử giúp mở rộng thị trường, tăng sức cạnh tranh, tạo
động lực cho người lao động và các nghệ nhận sáng tạo, khẳng định chất lượng
sản phẩm, đưa thương hiệu làng nghề truyền thống “bay xa” hơn. Không chỉ vậy,
nhiều sản phẩm của HTX đã được người tiêu dùng ngày càng tin tưởng và ưa
chuộng, đánh giá cao 5 sao (chân thành, chu đáo, tin cậy).
Chia sẻ về định hướng sắp tới, chị Hải cho biết HTX sẽ cố
gắng nghiên cứu sâu rộng hơn để có thể đưa chất liệu tơ tằm tự nhiên ứng dụng
vào mọi khía cạnh, nhằm mang lại chất lượng sống tốt nhất. Bên cạnh đó, HTX
phát triển các sản phẩm quà tặng tơ tằm truyền thống cho khách hàng nước ngoài
khi tới Việt Nam và của người Việt Nam khi đi ra nước ngoài. Đặc biệt, việc
phát triển trên các kênh bán hàng quốc tế là mục tiêu quan trọng của HTX.
“Lụa Cổ Chất (Chất Silk) sẽ trở thành thương hiệu lụa
truyền thống có tính biểu trưng của Việt Nam và là nguồn cảm hứng cho nhiều nhà
thiết kế có tiếng trong và ngoài nước. Nhờ tính ứng dụng cao, lụa Cổ Chất sẽ
thay thế dần hầu hết các chất liệu khác, thay đổi thói quen tiêu dùng (đặc biệt
trong ngành thời trang) và tạo nên giá trị sống xanh bền vững.
Hơn nữa, làng tơ Cổ Chất sẽ được biết tới không chỉ với
sản phẩm lụa cao cấp mà còn trở thành địa điểm tham quan lớn nhất dành cho
những người yêu lụa và thế hệ trẻ muốn tìm hiểu về phương thức sản xuất truyền
thống xưa”, chị Hải thông tin.
Để có thể thực hiện được những mục tiêu này, bên cạnh
những nỗ lực từ chính các thành viên HTX, chị Hải cũng như người dân làng Cổ
Chất mong muốn các cấp chính quyền địa phương quan tâm hơn nữa, có các giải
pháp hỗ trợ thiết thực và cụ thể như tạo điều kiện cho người dân vay vốn ngân
hàng sản xuất-kinh doanh; hỗ trợ đầu tư cải tiến công nghệ; liên kết, hợp tác
tìm đầu ra ổn định cho sản phẩm làng nghề. Từ đó có thể tìm lại vị trí xứng
đáng cho lụa thủ công truyền thống vốn chứa đựng giá trị lịch sử và văn hoá lớn
lao.
Tháng 7/2023, chất vải lụa thủ công organza -
một sản phẩm của HTX Cổ Chất đã góp mặt trong một số mẫu thiết kế từ Bộ sưu
tập Green Phoenix, thực hiện bởi NTK Vũ Thu Phương, trình diễn trên sàn
diễn thời trang hiện đại và hoa lệ của Vietnam International Fashion Week
(AVIFW). Bộ sưu tập với ý tưởng sống xanh, ứng dụng các chất liệu vải tự nhiên
như lụa, voan với màu sắc và chi tiết tinh tế, mang nét truyền thống pha lẫn
hiện đại đem đến cảm giác sang trọng, nổi bật nhưng vẫn dễ ứng dụng.
Để truyền tải thông điệp “thời
trang xanh mang hơi thở văn hoá và lịch sử", HTX Lụa Cổ Chất còn nỗ lực
đưa khung dệt góp mặt trong chương trình. Đây là một trong 10 khung dệt cổ
hiện còn tồn tại và đã gắn liền với hơn 16 đời nghệ nhân và chiều dài hơn 300
năm phát triển làng tơ Cổ Chất.
Nguồn: vnbusiness.vn